Dit is een plant die iedereen kent. Ze omvat meer dan een tiende deel van alle inlandse soorten van de bloeiende flora en wordt alleen door de grassen overtroffen.
Iedere volkstuinder kent hem en zodra hij boven de grond komt pakken we de schoffel en roeien we hem uit.
Toch hebben wij hier te maken met een opmerkelijke plant.
Hij behoort tot de composieten of samengestelde bloemen. Oppervlakkig gezien is het een loem, maar in werkelijkheid bestaat hij uit meerdere kleinere bloempjes . De verspreiding vindt plaats omdat de vrucht – als de vrucht rijp is- op de wind wordt gedragen door een ruchtpluis die ervoor zorgt dat hij wordt meegedragen door de wind.
De paardenbloem werd veel gebruikt als voer voor konijnen en in de geneeskunde worden de bitterstoffen uit haar wortel gebruikt in middelen die de gal- en leverwerking verbeteren.
Omstreeks half april zien we hier en daar paardenbloemen in het gras verschijnen en een week later kleurt de hele weide geel. Evenals het madeliefje heeft de paardenbloem een rozet van bladeren op de grond en een onbebladerde bloemstengel. Vooral op droge plaatsen vertonen de paardenbloembladeren grote tanden, die hem in sommige delen van ons land de naam leeuwentand’ bezorgde (de echte leeuwentand is in ons land een gele bloem, die wel wat op de paardenbloem lijkt en die we later in het jaar langs de wegkant vinden). In het Frans heet de paardenbloem dept de lion, in het Engels dandelion en in het Duits Löwenzahn; de overeenkomst met het vervaarlijke gebit van de leeuw werd dus wel overal gezien.
Breken we het blad of de stengel door dan vloeit er wit melksap uit, dat dik is, bitter smaakt en dat bij opdrogen bruine vlekken geeft. Dat weten alle kinderen, die de bloemen wel eens geplukt hebben, bijvoorbeeld om er kettingen van te maken (vandaar de volksnaam kettingbloem). Door dat melksap heet de bloem in sommige delen van ons land wel melkbloem of ook wel zoggedistel. De jonge paardenbloemspruiten, die opgroeien onder een molshoop, zijn geel; ze worden wel verzameld en als molsla gegeten. Zij smaken, zoals te begrijpen is, een beetje bitter.
Op steenglooiingen van dijken of bij planten, die tussen straatstenen staan is de bloemstengel zo kort, dat de bloem plat midden in het rozet lijkt te zitten. Waar de paardenbloem tussen het gras staat is de bloemstengel langer naarmate het gras hoger is.
Bouw van de bloem
Als we de “bloem” van de paardenbloem voorzichtig doormidden breken zien we, dat hij uit een groot aantal afzonderlijke bloempjes bestaat. Wat we gewoon bloem noemen is een verzameling van bloempjes, die we een hoofdje noemen. Onder dat hoofdje zit een groene `kelk’, die we het omwindsel noemen. De afzonderlijke bloempjes noemen we lintvormig. Ze bestaan uit een dun buisje, dat aan één kant uitloopt in een verbreding, die echt wel aan een lint doet denken. In het nauwe buisje zitten de meeldraden en de stamper, die in twee stijlen eindigt.
Onder ieder bloempje zit een krans van witte haartjes; dat is de eigenlijke kelk, die we hier de haar-kroon noemen.
Nu is er iets heel geks: ook als er geen bijen of andere insecten op de bloemen komen, ontstaan er toch vruchtjes. Die vruchtjes zitten onder de bloem, dus onder de haarkroon.
Kinderen begrijpen nu makkelijk wat die haarkroon is: het pluis waarop het vruchtje straks door de lucht zweeft (parachutistje; brievenbesteller).
Zo lang de paardenbloemen bloeien zijn ze iedere dag maar een bepaalde tijd open. Lang voor het avond is sluiten ze zich.
Vruchtverspreiding
Bij droog weer vormen alle vruchtjes samen een mooie lampion, die op een lange steel staat. Waarom zou die steel zo lang zijn, dat hij flink boven het gras uitsteekt? (Windverspreiding van de vruchtjes). Als het vochtig is sluit het omhulsel zich waardoor het lampionnetje keurig wordt dichtgeklapt.
De meeste dieren lusten graag paardenbloemen (konijnen!) en in de weide worden ze dus vaak afgegraasd. Als er één plant is, die daar tegen kan, is het wel de paardenbloem. Als hij helemaal wordt afgesneden, zodat er geen blad meer te zien is, maakt de penwortel in de grond knoppen en daaruit groeit de nieuwe plant op! Daardoor zijn paardenbloemen in een gazon niet zo makkelijk uit te roeien.
Wat eten wij vandaag?
Een gewone paardenbloem. Heeft u al eens paardenbloemen gegeten? Wist u dat de paardenbloem een van onze voedzaamste planten is? Al in 1885 waren er in Frankrijk vier of meer soorten te koop. Ze werden als’ molsla’ gegeten. Daartoe werd een jonge plant van een paardenbloem met een schep aarde bedekt. In het donker werden de bloemen “gebleekt”. Na enige tijd werden de weer opgezocht en geoogst. De jonge gebleekte bladeren werden met olie, azijn en met een lente-uitje op smaak gebracht en als groente gegeten. Deze molsla is gezonder dan de gewone sla. In vergelijking met kropsla bevat de paardenbloem drie keer zoveel vitamine A, meer dan drie keer het gehalte aan eiwitten en meer dan twee keer zoveel ijzer, calcium en fosfor. Daarnaast leveren de wortels een acceptabele surrogaatkoffie. Ook voor de geneeskunde was de paardenbloem waardevol. Hij werd gebruikt voor het zuiveren van het bloed bij storingen in de leverfuncties, zoals bij geelzucht. Uit de volksnaam ‘pisblom’ is op te maken dat het eten van de plant de urine afscheiding bevordert. Maar zelfs dat is nog niet alles. Het regelmatig eten van de bladeren van de paardenbloem maakt de glazuurlaag van de tanden sterker. Wie kent nog het oude huismiddeltje tegen wratten. waarbij het witte melksap van de paardenbloem gebruikt werd tegen wratten?. Misschien denkt u dat bovenstaande allemaal verleden tijd is. Maar zelfs tegenwoordig worden nog op commerciële schaal paardenbloemen voor de farmaceutische industrie verbouwd.
Recept van een tuinlid
De paardenbloem heel fijn snijden een beetje zout toevoegen en rozijnen. Er kan ook nog een sjalotje bij. Je moet hem wel snijden voordat íe bloeit anders wordt zij bitterder denk aan de sla.
Bijzonderheid
Paardenbloemen hebben geholpen om de oorlog te winnen. Het gaat hier om het melksap uit de stengels en blaadjes en vooral ook uit de wortels. Als je het laat opdrogen ontstaat er een veerkrachtig spulletje. Paardenbloemrubber, je houdt het niet voor mogelijk. Toch schijnt dit product kwalitatief gelijkwaardig te zijn aan de latex van de tropische rubberboom, Ficus elastica ofwel “elastiekvijg”. Toen in de oorlog de toevoer uit de tropen stagneerde, herinnerden de Russen zich dat ze in 1931 in de Aziatische Tien Shan bergen een paardenbloem hadden aangetroffen met wortels van wel twee meter en een naam om je tong op te verstuiken: Taraxacum kok sahyz. De plant bleek zich in de Oekraïne thuis te voelen, en weldra waren honderdduizenden hectaren ermee beplant. Weinigen zullen hebben vermoed, dat daar onder de grond de rubber in de maak was voor de banden, waarop Iwan westwaarts zou rollen om Adolf de das om te doen.
Pluis en warme lucht
Dat op pluis zwevende zaden ver kunnen komen is voor kinderen niet zo gek, maar hoe komen ze zo hoog?
‘ Ik heb dat op een warme zomerdag, toen er veel wilgenpluis in de lucht was, eens mooi gezien. Het zweefde op de wind nagenoeg evenwijdig aan de weide, waar het overheen ging. Deze weide werd doorsneden door een twee baans asfaltweg, die in de zon lag te bakken. Zodra het pluis boven het asfalt kwam, ging het met een vaartje omhoog; voorbij het asfalt begon het weer te dalen. Het is duidelijk, dat de thermiek, de opstijgende warme luchtstroom, de oorzaak van het omhooggaan van het pluis was. Kinderen begrijpen nu makkelijk, dat vruchten met pluis op de gekste en vaak ook op heel afgelegen plaatsen terecht komen.
Een lampion (pluisjes) van de paardenbloem is overdag in het zonnetje heel mooi. Als het ’s nachts gedauwd heeft of bij regen ziet zo’n lampion er nogal desolaat uit, maar als het dan later op de dag warm en droog wordt, gaat alle piekerig natte pluis weer uitstaan en de lampion is weer even mooi als tevoren. De verspreiding heeft dus alleen plaats bij droog weer. Het hoeft daarvoor praktisch niet te waaien. Komen zwevende pluisjes in vochtige lucht dan plakken de uitstaande haartjes samen, het zweefvermogen neemt af en het gewicht neemt toe, zodat het hele geval daalt. Soms is ook wel te zien, dat het vruchtje in de lucht losraakt van zijn parachute en naar beneden gaat. Het soldaatje valt.
Zaadpluis
In de nu besproken gevallen hadden we te maken met vruchtpluis: het pluis zat aan het éénzadige vruchtje. Hoofdzaak is, dat je ziet dat het pluis op velerlei wijze gebruikt kan worden om de verspreiding van vruchten en zaden te bevorderen.
Bekijken
Kijk eens met een loep de paardenbloem van nabij.
Stukjes: uit Grasduinen, Landelijk Nederland